دانلود رایگان طرح توجیهی

مصرف بی رویه کود شیمیایی محیط زیست و سلامت مردم را هدف قرار داده است!!!
 
با توجه به افزایش سریع جمعیت کشور، نیاز به تولید بیشتر محصولات کشاورزی از جمله محصولات مهم و استراتژیک همچون گندم، برنج و سیب زمینی هم اکنون بیش از پیش درجامعه احساس می شود.
بنابراین به نظر می رسد بهترین راه برای نیل به این مهم و همچنین تامین قسمتی از ارز مورد نیاز، افزایش تولید در واحد سطح باشد. اما متاسفانه در ایران افزایش تولید همیشه یا با افزایش سطح زیر کشت همراه بوده و یا با مصرف هرچه بیشتر سموم و کودهای شیمیایی که در این میان مورد اول منجر به کاهش سطح اراضی جنگلی و مرتعی شده و مورد دوم بد نیست به عنوان نمونه به یکی از افتخارات بزرگ کشور در زمینه خودکفایی گندم اشاره کنیم؛ محصولی که افزایش تولید آن قبل از آنکه مبتنی بر اصول علمی کشاورزی باشد تنها به مصرف هرچه بیشتر کودهای نیتراته و اوره وابستگی داشت. افزایش تولید گندم شاید ایران را در سکوی پرافتخار خودکفایی قرار داده باشد اما عوارض سوء ناشی از این خودکفایی را باید در سال های آینده مورد بررسی قرار داد. آنجا که میزان ابتلابه انواع سرطان های دستگاه گوارش ناگهان با رشد قابل توجهی مواجه خواهد شد و بیماران بسیاری را در سطح جامعه برجا خواهد گذاشت.

مصرف بیش از حد کود و سموم شیمیایی در حال حاضر زیان های فراوانی را به محیط زیست و سلامت عمومی مردم وارد کرده است. طبق گزارش های موجود در استان های شمالی کشور، مصرف سموم و کودها در این استان ها چندین برابر استان های دیگر است از این رو آمار سرطان های گوارشی و تنفسی هم در این استان چندین برابر میانگین متوسط کشور است. به گفته مدیر تحقیق و توسعه فناوری زیستی آسیا، در ایران هرساله 34 هزار نفر در اثر سرطان می میرند که 90 درصد آنها ساکنان گلستان، مازندران، گیلان و دشت مغان هستند چون 50 درصد از سموم و کودهای شیمیایی کشور در مزارع این مناطق استفاده می شود. با این حال هرساله بالغ بر 400 میلیون دلار یارانه کود شیمیایی از سوی دولت پرداخت می شود تا همچنان مصرف کود شیمیایی در ایران چندین برابر استاندارد های جهانی باشد.

مصرف کود شیمیایی در ایران:

مصرف کودهای شیمیایی در ایران از سال 1320 با وارد کردن 11 تن از انواع کودهای شیمیایی آغاز شد و از سال 1325، وزارت کشاورزی به وارد کردن همه ساله کودهای شیمیایی اقدام کرد. ابتدا تعادل نسبتا مناسبی بین مصرف انواع کودهای آلی و معدنی وجود داشت، ولی این تعادل دوام چندانی نداشت به طوری که در 25 سال

گذشته افزایش مصرف سالیانه کودهای ازته و فسفاته در طول دهه 60 و 70 بیش از 10 درصد بوده است و در عوض مصرف کودهای پتاسیمی، مواد آلی و کودهای کامل (کودهای محتوی عناصر ریزمغذی) تقریبا به بوته فراموشی سپرده شده است. در حال حاضر هرساله بیش از 4/4 میلیون تن کود شیمیایی در کشور مصرف می شود که در مقایسه با رقم 2/2 میلیون تنی در سال 1375 افزایشی حدود 100 درصدی را نشان می دهد. از سوی دیگر هرساله بالغ بر 700 میلیارد تومان یارانه دولتی به عرضه و واردات کود شیمیایی اختصاص می یابد که اگر نیمی از این مبلغ صرف مطالعات مربوط به کشاورزی پایدار یا کشاورزی ارگانیک یا تهیه کودهای شیمیایی کامل با عناصر ریزمغذی می شد، امروز تا این حد با مشکلات زیست محیطی و بهداشتی مواجه نبودیم.

متاسفانه در سال های اخیر تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در کشور به جای بهره گیری از دانش روز کشاورزی برای تولید بیشتر، مصرف کودهای شیمیایی را در واحد سطح افزایش داده اند. توهم افزایش عملکرد ناشی از مصرف هرچه بیشتر آب و کود شیمیایی در بعضی از مناطق کشور سبب استفاده بی رویه از منابع آب و کود شده به طوری که تداوم این امر علاوه بر خسارت های مالی و تشدید عدم تعادل عناصر غذایی در خاک، خطرات جدی را در رابطه با آلودگی خاک و آب به وجود آورده است. متاسفانه به دلیل ارزانی نسبی کودهای شیمیایی و اختصاص یارانه به کودهای تک عنصره، تولیدکنندگان محصولات کشاورزی از مصرف مواد آلی غافل شده اند به طوری که در حال حاضر افزودن مواد آلی به خاک که علاوه بر بهبود شرایط فیزیکی و شیمیایی، آثار بسیار مثبتی نیز در امر تغذیه و افزایش حلالیت اکثر عناصر غذایی مورد نیاز گیاه دارد، از سوی کشاورزان به کنار گذاشته شده است. فقیر بودن خاک در اکثر مناطق ایران از نظر مواد آلی ریزمغذی و عدم استفاده از کودهای آلی طی سالیان طولانی باعث شده ساختمان خاک شرایط مناسبی برای رشد ریشه نداشته و افت عملکرد را به دنبال داشته باشد. با این حال همچنان کودهای اوره و فسفاته بدون توجه به نوع خاک و محصول مورد پرورش هر سال بیشتر از سال قبل مورد استفاده کشاورزان قرار می گیرد.

این در حالی است که در برنامه توسعه کشاورزی ایران در سال 1400، قرار است تولیدات کشاورزی کشور از 57 میلیون تن به 160 میلیون تن ارتقا یابد و حدود دو میلیارد دلار ارز نیز از محل صادرات محصولات کشاورزی وارد کشور شود. بر اساس این برنامه، همچنین قرار است مصرف مواد آلی آنقدر در خاک های زراعی کشور رایج شود که هیچ یک از خاک های زراعی کمتر از یک درصد مواد آلی نداشته باشند اما به نظر می رسد که نیل به اهداف فوق با این نحو مدیریت آب و کود تقریبا غیرممکن باشد!

شمال ایران روی خط بحران:

متاسفانه در حال حاضر شمال ایران از مهم ترین و مستعدترین مناطق برای کشت برنج به شمار می رود، به طوری که حدود 87 درصد برنج تولیدی کشور به دو استان شمالی یعنی مازندران و گیلان اختصاص دارد. از طرفی گیاه برنج گیاهی نیمه آبزی است و در شرایط غرقابی رشد می کند که در چنین شرایطی، آبشویی و اتلاف کودهای شیمیایی هم بالااست.

به گفته کارشناسان در بین کودهای شیمیایی، کود اوره بالاترین میزان مصرف را در کشاورزی ایران دارد و در شمال کشور نیز این کود به میزان بالاو بدون توجه به ترکیب خاک و طبق عادت و عرف کشاورزان وارد خاک می شود. کود اوره نیز پس از تجزیه به آمونیاک، آمونیوم، نیتریت و نیترات تبدیل می شود. آمونیاک درصورت گرم بودن هوا، راکد بودن آب در مزرعه و بالابودن PH خاک، متصاعد شده و از دسترس گیاه خارج می شود. نیتریت و نیترات نیز به دلیل دارا بودن بار منفی جذب رس های خاک نمی شود و شسته شده و به اعماق خاک و درنهایت سفره آب های زیرزمینی وارد می شود. بنابراین مقدار زیادی از کود اوره واردشده به خاک، تلف می شود و فقط به شکل آمونیوم و نیترات جذب گیاه خواهد شد که راندمان جذب اوره توسط گیاه برنج 40 تا 60 درصد گزارش شده است.

بنابراین کود اوره که هرساله به مقدار زیادی وارد خاک شالیزار یا مزارع سبزیجات می شود، به شکل نیترات و نیتریت وارد سفره های آب زیرزمینی شده و آب و خاک را آلوده و متعاقب آن گیاه اعم از برنج یا دیگر گیاهانی که در شمال کشت می شوند را مسموم می کند. این گیاهان که به مصرف انسان یا دام می رسند نیز در اثر جذب بیش از حد اوره به بدن انسان یا دام، سلامت آنها را به خطر می اندازند.

تحقیقات انجام شده نشان می دهد میزان آبشویی کود اوره در اکثر مناطق شمالی کشور بالابوده و باعث ایجاد آلودگی در آب ها و در نهایت تهدید سلامت مصرف کننده ها شده است. به طوری که امروزه برخی سرطان ها از جمله سرطان دستگاه گوارش، سرطان کولون یا روده بزرگ، زخم معده و بیماری نقرس به بیماری رایج ساکنان استان های شمالی ایران تبدیل شده است که علت اصلی آن نوشیدن آب های آلوده به نیترات و استفاده از محصولات کشاورزی ای است که در تولید آنها مقادیر زیادی کودهای نیتراته استفاده شده است.

همچنین در یک مطالعه دیگر توسط کارشناسان غلظت نیترات در چاه های آب اطراف شالیزارهای بابل تعیین و مشاهده شد که بین مقدار مصرف کودهای ازته و آلودگی آب های زیرزمینی به نیترات همبستگی مثبتی وجود دارد. با توجه به حد مجاز ازت نیتراتی که به وسیله سازمان بهداشت جهانی 45 میلی گرم در لیتر است، (در آمریکا

این حد مجاز 10 میلی گرم در لیتر تعیین شده است) 25 درصد از چاه های نمونه برداری شده آب مشروب شهر بابل دارای غلظتی بیش از حد مجاز بودند. لذا پیشنهاد شده است از مصرف بیش از حد کودهای اوره خودداری و حتی المقدور از کودهای اوره با پوشش گوگرددار استفاده شود زیرا این کودها دیرتر تجزیه می شوند و کودهای اوره را به تدریج در آب یا خاک آزاد می کنند و در نتیجه مقدار بیشتری از این کودها جذب گیاه شده و مقدار خیلی کمی وارد آب های زیرزمینی می شود یا از کودهای سولفات آمونیوم برای جبران خاک هایی که کمبود نیتروژن دارند استفاده شود زیرا میزان تلفات و آبشویی این کودها بسیار پایین تر از کودهای اوره است. 

مصرف بیش از حد کودهای تک عنصره در ایران :

خاک ایران در اغلب مناطق کشور از نوع آهکی است و تحت چنین شرایطی حلالیت عناصر ریزمغذی به ویژه روی، آهن، منگنز و مس در آن کم است. تداوم بهره برداری از این خاک ها و فرسایش بیش از حد خاک علاوه بر اینکه موجب افت عملکرد می شود، غلظت این عناصر غذایی را در محصولات برداشت شده هم کاهش می دهد. در چنین شرایطی که pH آب و خاک در نتیجه آهکی بودن خاک ایران عموما بالااست، کود اوره مصرفی در مزارع به راحتی به نیترات تبدیل می شود و در نتیجه فرصت برای جذب دیگر عناصر غذایی ضروری مانند روی، مس، آهن و منگنز به ویژه روی و آهن که نقش مهمی در سنتز خون بدن انسان دارند، توسط گیاه کاهش می یابد.

در چنین مواردی کارشناسان توصیه می کنند که کودهای سولفاته و حتی پودر گوگرد در مزارع برای کاهش pH خاک مصرف شوند. در این صورت تبدیل اوره به نیترات کمتر شده و آمونیوم حاصل از اوره جذب گیاه خصوصا برنج می شود و مصرف کود به یک پنجم کاهش می یابد و بهره وری محصول حفظ خواهد شد و ثانیا جذب عناصر ریزمغذی توسط گیاه افزایش خواهد یافت و از این طریق نیترات کمتر ولی عناصر ریزمغذی بیشتری از طریق گیاهی که به مصرف انسان می رسد، وارد بدن می شود.

اثرات نامطلوب کود شیمیایی بر انسان :

کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات به وسیله گیاهان جذب شده و در قسمت های خوراکی گیاه ذخیره می شود. آیا تابه حال میوه ای خورده اید که مزه اش به نظرتان تلخ و غیرطبیعی باشد؟ آیا تا به حال شده است که سیبی را گاز بزنید و بعد از خوردن طعم تلخ مواد شیمیایی را روی زبان تان حس کنید؟

مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی در مزارع و باغها تهدیدی جدی علیه سلامت انسان است. به عنوان مثال کود اوره که به علت ارزان بودن به مقدار زیادی مصرف می شود بعد از استفاده در محصولاتی مانند پیاز و سیب زمینی به نیترات تبدیل شده و در آن تجمع می یابد. نیترات یک ماده سرطان زا است و باعث سرطان دستگاه گوارش، ناهنجاری های عصبی و اختلال در سیستم غدد درون ریز و سیستم ایمنی بدن می شود. کود های فسفاته نیز پس از مصرف در گیاهانی مانند سیب زمینی سم کادمیوم تولید می کند که کادمیوم نیز علاوه بر خاصیت سرطان زایی، باعث کوتاهی قد در کودکان و اختلال در کارکرد کلیه ها می شود.

اثرات نامطلوب کود شیمیایی بر کشاورزی و محیط زیست :

در نیمه دوم قرن بیستم که توسعه مصرف کودهای شیمیایی موجب افزایش عملکرد محصولات کشاورزی شد، همزمان با این افزایش عملکرد، مشکلات ناشی از مصرف کودهای شیمیایی نیز افزایش یافت. در سال 1950 مصرف کودهای شیمیایی در جهان به 14 میلیون تن رسید اما در سال 2000 این مقدار به 141 میلیون تن افزایش یافت. در این مرحله در بعضی از کشورها، کشاورزان دریافتند که استفاده بیش از اندازه کود موجب اشکال در جذب مواد مغذی می شود.

تا اینکه بعدها مصرف کود شیمیایی در ایالات متحده آمریکا، اروپای غربی، ژاپن و حتی کشور چین به سطح ثابتی رسید. اما هنوز مصرف کودشیمیایی در شبه قاره هند و آمریکای لاتین، سودآوری مناسبی دارد. اگرچه افزایش مصرف کودشیمیایی موجب شد تولید غله جهان از سال 1950 تا سال 2000 به بیش از 3 برابر افزایش یابد، متاسفانه امروزه دیگر از آن به عنوان معجزه تولید یاد نمی شود. چون اگر مصرف آن بیش از نیاز خاک باشد طبعا مواد مغذی اضافی از طریق آب های مازاد بر نیاز به سفره های آبی زیرزمین و یا رودخانه ها و درنهایت به دریاها می ریزند.

جلبک های دریایی با مصرف این مواد مغذی به سرعت رشد می کنند و هنگام تجزیه و متلاشی شدن همه اکسیژن موجود در آب های اطراف را مصرف می کنند، در نتیجه مناطق مرده وسیعی در اطراف خود به وجود می آورند که در آن هیچ موجود زنده دریایی قادر به ادامه حیات نیست؛ مثل منطقه مرده ای که در خلیج مکزیک به وجود آمد و همچنین سقوط سفره های زیرزمینی آبی در هندوستان. به عبارتی بازده تولیدمواد غذایی با روش های نادرست روی زمین به قیمت از بین رفتن بخش زیادی از تولیدات اقیانوسی می شود. یعنی محیط زیست آبزیان هم آسیب فراوانی می بیند.

در اروپای غربی تجمع کودهای نیتراته در آب های زیرزمینی موجب شد اتحادیه اروپا مقرراتی را برای محدود کردن مصرف کودهای شیمیایی وضع کند. درکشور دانمارک کشاورزان موظف شدند برای کاربرد کودهای ازته گزارش سالانه به منظور ایجاد موازنه بین میزان درخواستی و میزان نیاز محصولات کشاورزی به دولت ارائه کنند. اگر در گزارش نشان از گریز ازت زمین ها به سوی آب های زیرزمینی باشد، در آن صورت کشاورزان جریمه می شوند. در این رابطه مسوولان ایالت آیووای آمریکا که از وجود ازت در آب های زیرزمینی نگران شدند، بر مصرف کودهای شیمیایی مالیات وضع کردند تا کشاورزان را از مصرف بیش از حد بازدارند.

مصرف بی رویه کودهای شیمیایی، گذشته از هزینه گزافی که بر کشاورز تحمیل می کند، اثرات زیانباری را نیز در پی دارد. از جمله:

- مسمومیت ناشی از استفاده زیاد از این عنصر که در اثر جذب بیش از حد آن اتفاق می افتد و باعث بالارفتن غلظت این عنصر در بافت های گیاهی و به هم خوردن تعادل عناصر غذایی می شود

- کاهش کمیت و کیفیت محصول

- تجمع بور، کادمیوم و سایر فلزات سنگین در گیاه

- کاهش جذب مس، آهن و سایر ریز مغذی ها توسط ریشه

- تخریب ساختمان خاک

آلودگی آب ها به فسفر بالاو عناصر سنگین فوق، تجمع و سپس انتقال زیاد فسفر از طریق آب های روان به منابع آبی راکد مانند مرداب ها و دریاچه ها باعث افزایش رشد جلبک ها و خزه ها و در نتیجه به هم خوردن نسبت موجودات زنده در این آب ها می شود. این پدیده یکی از دلایل مهم کاهش جمعیت و حتی مرگ و میر آبزیان به ویژه در نواحی شمالی ایران از جمله تالاب بین المللی انزلی، روخانه سفیدرود و زرجوب و... است. 
این درحالی است که کود های زیستی فسفاته علاوه بر صرفه جویی و کاهش مصرف کود شیمیایی فسفاته، باعث جذب بیشتر فسفر توسط گیاهان و در نتیجه افزایش رشد آن شده و مقاومت گیاه به بیماری را افزایش می دهد. علاوه بر آن مصرف این نسل از کودها باعث کاهش آلودگی های زیست محیطی می شود.

 کود زیستی فسفاته بارور-2 جایگزین مناسبی برای کودهای شیمیایی فسفاته به شمار می رود کاهش 50 درصدی مصرف کودهای شیمیایی فسفاته نه تنها باعث صرفه جویی اقتصادی می شود، بلکه این کاهش مصرف از آلودگی خاک ها و آب های کشور به تجمع بیش از حد فسفر و عناصر سنگین نظیر کادمیوم و بور می کاهد. کاهش هزینه های حمل و نقل نیز از ویژگی های دیگر کود زیستی فسفاته بارور-2 است زیرا 100 گرم آن به طور متوسط معادل 100 کیلو گرم کود شیمیایی کارآیی دارد. 

چرا دولت از تولیدکنندگان حمایت نمی کند؟

در حال حاضر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برنامه های زیادی را برای غنی سازی برخی اقلام غذایی از جمله آرد گندم در دست اجرا دارد. اجرای چنین برنامه هایی که تماما ناشی از بروز برخی بیماری ها در افراد است قبل از هر چیز به کیفیت نامرغوب محصولات کشاورزی در کشور برمی گردد، به طوری که تقریبا اغلب تولیدات زراعی و باغی ایران با کمبود عناصر ریزمغذی مثل پتاسیم، آهن، روی، منگنز و... مواجه هستند که اگر در فرآیند تولید به جای مصرف این همه کود نیتراته و فسفاته که تنها میزان تولید را بالامی برد از کودهای آلی هم استفاده شود نه تنها مشکل کمبود عناصر مورد نیاز بدن در محصولات از بین خواهد رفت، بلکه از بروز بسیاری از بیماری های ناشی از افزایش مصرف کودهای نیتراته نیز جلوگیری خواهد شد. از سوی دیگر به طور قابل ملاحظه ای آلودگی آب و خاک نیز کاهش خواهد یافت.

با این حال متاسفانه میزان تولید و مصرف کودهای کامل حاوی مواد ریزمغذی در ایران بسیار ناچیز است به طوری که تنها 10 درصد از کود مصرفی کشور را کودهای کامل تشکیل می دهند، با این حال نزدیک به 300 کارخانه در کشور به امر تولید این کودها مشغول هستند اما پرداخت یارانه به کودهای تک عنصره توسط دولت و یارانه برای واردات کودهای شیمیایی از خارج کشور همین معدود واحد ها را هم در معرض تعطیلی قرار داده است به طوری که امروز نیمی از این واحدها در تعطیلی به سر می برند.

این همه در شرایطی اتفاق می افتد که سال ها است در بسیاری از کشورهای پیشرفته مصرف کودهای تک عنصری همچون فسفات و اوره، کاهش یافته و 80 درصد مصرف کود شیمیایی به سمت کودهای کامل با فرمول متناسب هر منطقه که با ریزمغذی های مورد نیاز انسان و گیاه از قبیل روی، آهن و منیزیم غنی شده، هدایت شده است.

ناگفته نماند که در ایران نیز از 12-10 سال قبل وزارت کشاورزی متعهد شد مطالعات وسیعی را روی خاک های کشاورزی مناطق مختلف به عمل آورد و با توجه به کمبود و نیاز خاک، فرمول مناسب همان منطقه را ارائه دهد و دستور تولید انواع کودهای کامل متناسب را به کارخانه های تولیدکننده کود کامل صادر کند؛ با هدف اینکه هر سال مقدار بیشتری کود کامل جایگزین کودهای تک عنصری شود. اما متاسفانه وزارت کشاورزی به این وظیفه خود عمل نکرد و در تمام این سال ها تمام تلاش خود را تنها به خرید کود تک عنصری و توزیع یارانه ای آن معطوف کرد و دریغ از ذره ای اراده برای شناسایی و تجزیه خاک های زراعی کشور و تشخیص اینکه هر نوع خاک از منطقه وسیع ایران چه نوع کودی وبرای چه محصولی نیاز دارد.